معتبرسازی کلین روم

راهنمای جامع معتبرسازی اتاق تمیز بر پایه چرخه DQ→IQ→OQ→PQ

اتاق تمیز محیطی ماژولار است که دما، ذرات معلق، میکروب‌ها، رطوبت نسبی، فشار تفاضلی و جریان هوا در آن تحت کنترل قرار می‌گیرند. معتبرسازی اتاق تمیز مجموعه‌ آزمایشاتی سازمان‌یافته برای اثبات این است که طراحی، نصب، عملکرد و کارایی محیط تمیز با الزامات کاربر و استانداردهای بین‌المللی هم‌خوان است. این معتبرسازی در قالب چرخه‌ای متوالی انجام می‌شود که معمولاً چهار فاز اصلی طراحی (DQ)، نصب (IQ)، عملیات (OQ) و عملکرد (PQ) نامیده می‌شوند. پس‌از پایان موفق PQ، اتاق تمیز برای یک کلاس مشخص ISO گواهی می‌شود و در ادامه در فواصل مشخص مجدداً مورد پایش و بازرسی قرار می‌گیرد. با خدمات طراحی و معتبرسازی اتاق تمیز در آرمان تجارت، مطمئن شوید پروژه شما همه استانداردهای لازم را پاس می‌کند. همین امروز برای مشاوره و دریافت گواهی معتبر اقدام کنید.

تعریف معتبرسازی و بررسی مراحل چرخه عمر

معتبرسازی اتاق تمیز مجموعه اقداماتی است که به‌منظور اثبات با شواهد عینی انجام می‌شود تا اطمینان زیادی به وجود بیاید که یک اتاق تمیز به‌طور مداوم با مشخصات اولیه تعریف‌شده در URS و الزامات استانداردهای GMP/ISO مطابق خواهد بود. چرخه عمر معتبرسازی شامل مراحل زیر است:

1. احراز کیفیت طراحی (Design Qualification – DQ)
2. احراز کیفیت نصب (Installation Qualification – IQ)
3. احراز کیفیت عملیات (Operational Qualification – OQ)
4. احراز کیفیت عملکرد (Performance Qualification – PQ)

پس‌از اتمام PQ و صدور گواهی، اتاق تمیز وارد فاز «پایش و کنترل» می‌شود.

فاز اول: احراز کیفیت طراحی (DQ)

در مرحله DQ از معتبرسازی اتاق تمیز باید ثابت شود که طراحی ارائه‌ شده برای اتاق تمیز مطابق با نیازهای کاربر و استانداردهای GMP/ISO است. هدف این فاز، اثبات از طریق شواهد عینی است که طراحی برای هدف موردنظر مناسب است. پروتکل DQ معمولاً شامل موارد زیر می‌شود:

• مشخصات موردنیاز کاربر (URS): این سند الزامات عملکردی و فنی را از دید کاربر تعریف می‌کند؛ مثلاً کلاس تمیزی، حجم و نحوه ورود مواد و افراد؛
• اسناد و مشخصات فروشنده: نقشه‌ها، دیتاشیت‌ها و مدارک فنی از سازندگان تجهیزات و سیستم HVAC؛
• چیدمان و نقشه‌های طراحی: شامل نقشه‌های ساختمانی، جانمایی تجهیزات، مسیرهای هوا و سیستم‌های فیلتراسیون؛
• سفارش خرید و اسناد مناقصه: برای اثبات این‌که تجهیزات مطابق مشخصات و استاندارد خریداری شده‌اند؛
• آزمون پذیرش کارخانه (Factory Acceptance Test – FAT): پیش‌از ارسال تجهیزات، تولیدکننده تجهیزات را در کارخانه تحت آزمون قرار می‌دهد تا تطابق با URS و مقررات ثابت شود.

معیارهای پذیرش در DQ براساس تطابق طراحی با URS، قوانین GMP و استانداردهای ISO تعیین می‌شود. خروجی این فاز «گزارش DQ» و فهرست مستندات استاندارد (SDL) است که شامل نیازمندی‌های طراحی، اسناد سفارش، فهرست اسناد فروشندگان، نقشه‌های As‑Built، لیست قطعات و آزمون‌های FAT است. تنها پس‌از تأیید این گزارش، اجازه ورود به مرحله IQ داده می‌شود.

فاز دوم: احراز کیفیت نصب (IQ)

هدف مرحله IQ در معتبرسازی اتاق تمیز، تأیید این است که تجهیزات همان‌گونه که نصب شده‌اند، با نیازهای کاربر و طراحی مطابقت دارند. پروتکل IQ باید موارد زیر را دربربگیرد:

• کالیبراسیون سیستم تهویه و HVAC.
• تأیید حلقه‌های P&ID (piping and instrumentation diagram): بررسی صحت اتصال‌ها، شیرها، ترانسمیترها و نمایشگرها و مدارک جوشکاری و لوله‌کشی.
• بازبینی داده‌های آزمون نشتی/تمامیت فیلتر HEPA. 
• وضعیت کالیبراسیون تجهیزات حساس (ترانسمیترهای فشار، دماسنج‌ها و…).
• آزمون پذیرش سایت (Site Acceptance Test – SAT): پس‌از نصب، آزمون‌هایی مانند تأیید کالیبراسیون ابزارهای حیاتی، بررسی ورودی/خروجی‌ها، آزمون آلارم‌ها و مدارک راه‌اندازی در محل مشتری انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که دستگاه‌ها در حمل‌ونقل آسیب ندیده‌اند. این آزمون بر خلاف FAT در محیط واقعی با دمای محیطی، رطوبت و Utility‌های محل انجام می‌شود.
• مستندسازی نصب: مدارک نصب، لیست قطعات مصرفی و یدکی، گواهی تجهیزات، مدارک کالیبراسیون و نتایج آزمون‌های SAT.

خروجی این فاز گزارش IQ و نسخه به‌روز SDL شامل فهرست تغییرات پروژه، آزمون‌های انجام‌شده، مدارک کالیبراسیون، اسناد فروشنده و فهرست انحرافات است. تأیید IQ شرط لازم برای ورود به OQ خواهد بود.

فاز سوم: احراز کیفیت عملیات (OQ)

مرحله OQ به بررسی عملکرد سیستم‌ها تحت شرایط عملیاتی می‌پردازد. هدف اصلی از این مرحله در معتبرسازی اتاق تمیز، نشان‌دادن این است که اتاق تمیز مطابق با نیازهای طراحی و کاربر عمل می‌کند و به طور ثابت در محدوده‌های تعریف‌شده قرار می‌گیرد. آیتم‌های کلیدی OQ عبارت‌اند از:

• آزمون عملکرد سیستم HVAC: بررسی سرعت هوا، حجم هوا و الگوهای جریان با توجه به الزامات طراحی.
• بررسی آلارم‌ها و اینترلاک‌ها: اطمینان از عملکرد صحیح آلارم‌های بحرانی و سیستم‌های interlock که از شرایط خارج از محدوده جلوگیری می‌کنند.
• پارامترهای عملیاتی/بحرانی: تأیید این‌که تمام پارامترهای حیاتی (مانند فشار، دما و رطوبت) در محدوده‌های تعریف‌شده کار می‌کنند.
• آزمون تمامیت فیلتر HEPA: در این فاز نیز تکرار می‌شود تا اطمینان حاصل شود که در هنگام بهره‌برداری هیچ نشتی جدید ایجاد نشده است.
• آزمایش بدترین سناریو (Worst‑Case): این بخش برای سنجش عملکرد سیستم در حالت‌های مرزی طراحی می‌شود؛ حداقل و حداکثر دما و رطوبت، برنامه‌های تعمیر و نگهداری و اثرات حضور حداکثری پرسنل از جمله عوامل هستند. 

در پایان این مرحله، گزارش OQ تهیه می‌شود که کلیه آلارم‌ها، نتایج آزمون‌ها و انحرافات ثبت‌شده را پوشش می‌دهد. اخذ تأیید OQ پیش‌نیاز حرکت به PQ است.

فاز چهارم: احراز کیفیت عملکرد (PQ)

مرحله PQ به اثبات کارایی بلندمدت اتاق تمیز تحت شرایط واقعی تولید می‌پردازد و شامل آزمایش‌های محیطی گسترده است. . در PQ معمولاً موارد زیر کنترل می‌شوند:

• سطوح ذرات معلق در هوا (Non‑viable particle count): استفاده از شمارشگر ذرات برای تأیید کلاس ISO اتاق؛ پارامتر اصلی برای صدور گواهی در معتبرسازی اتاق تمیز است.
• ذرات سطحی: ارزیابی میزان آلودگی سطح تجهیزات و سطوح کاری؛ این آزمون معمولاً با استفاده از دستمال یا پلیت‌های مخصوص انجام می‌شود.
• بار میکروبی هوا و سطح: «پایش زنده (viable) شامل شمارش و شناسایی باکتری‌ها، مخمر و کپک از طریق نمونه‌برداری هوا و سطوح و حتی پوشش پرسنل است». این پایش نشان می‌دهد که پاکیزگی میکروبیِ محیط، اقدامات گانینگ و برنامه‌های نظافتی مؤثر هستند.
• دما و رطوبت نسبی: ثبت و کنترل دمای اتاق و رطوبت، زیرا رطوبت بالا می‌تواند رشد میکروبی را افزایش دهد.
• فشار تفاضلی: اطمینان از این‌که اختلاف فشار بین اتاق‌های تمیز و نواحی مجاور در محدوده‌ای است که از ورود آلودگی جلوگیری کند.

نتیجه این مرحله گزارش PQ است که عملکرد اتاق را تحلیل کرده و نشان می‌دهد اتاق تحت بار کاری واقعی، معیارهای موردنظر را تأمین می‌کند. پس‌از تأیید این گزارش، اتاق می‌تواند طبق استاندارد ISO 14644‑1 به یک کلاس تمیزی مشخص گواهی شود.
جدول زیر، آزمون‌های معتبرسازی اتاق تمیز را نشان می‌دهد:

معیارهای قبولی این آزمون‌ها براساس استاندارد ISO و URS مشتری تعیین می‌شود. 

پایش دوره‌ای و برنامه بازمعتبرسازی

بعد از صدور گواهی در معتبرسازی اتاق تمیز، سیستم وارد فاز پایش و کنترل دائمی می‌شود. استاندارد ISO 14644‑2:2015 تأکید می‌کند که برنامه پایش باید براساس ارزیابی ریسک طراحی و به‌طور مرتب بازبینی شود. به‌طورکلی پیشنهاد می‌شود:

• آزمون ذرات معلق و تمامیت فیلتر HEPA: برای کلاس‌های ISO 5 و پایین‌تر حداکثر هر شش ماه و برای کلاس‌های ISO 6 و بالاتر حداکثر هر دوازده ماه انجام شود.
• اندازه‌گیری سرعت هوا در جریان یک‌طرفه: هر شش ماه انجام شود. حجم هوای سیستم‌های غیریک‌طرفه معمولاً هر دوازده ماه اندازه‌گیری می‌شود.
• فشار تفاضلی: باید به‌صورت مداوم با سنسورهای کالیبره‌شده ثبت و در سیستم‌های مانیتورینگ مرکزی ذخیره شود. کوچک‌ترین انحراف باید سریعاً مورد بررسی قرار بگیرد.
• پایش میکروبی و نظافت: برنامه پایش میکروبی باید شامل نمونه‌گیری از هوا، سطوح و پرسنل در فواصل روزانه، هفتگی و ماهانه باشد؛ این فواصل به نوع محصول و کلاس اتاق بستگی دارد. محیط کشت‌های TSA و SDA برای ردیابی باکتری، مخمر و کپک به کار می‌روند.
• دما و رطوبت: به‌صورت مداوم پایش شده و نتایج در سیستم کنترل ساختمان (BMS) ذخیره شود.
• روش‌های SPC: استفاده از کنترل آماری فرایند (Statistical Process Control) برای تحلیل روندها و تشخیص انحراف‌های احتمالی در داده‌های محیطی پیشنهاد شده است.

هرگونه تغییر اساسی در طراحی، جابه‌جایی یا افزودن تجهیزات جدید، تغییر در فرایند تولید یا عدم تطابق جدی در نتایج پایش نیازمند اجرای دوباره معتبرسازی اتاق تمیز است. در این حالت باید حداقل مراحل IQ، OQ و PQ برای بخش تحت تأثیر مجدداً انجام شده و مستندات به‌روزرسانی شوند.

اقلام مستندسازی و تحویل‌دادنی‌ها

برای موفقیت چرخه معتبرسازی و پاسخگویی به نهادهای نظارتی، وجود یک سیستم مستندسازی جامع ضروری است. براساس منابع معتبر، اقلام زیر باید در پایان هر فاز تهیه و نگهداری شوند:

• گزارش‌ها و پروتکل‌های DQ/IQ/OQ/PQ: شامل نتایج آزمون‌ها، معیارهای پذیرش، انحرافات ثبت‌شده و تأییدیه‌ها.
• گزارش آزمون‌های FAT و SAT: که توسط نماینده مالک و فروشنده امضا شده و تطابق تجهیزات با URS را نشان می‌دهد.
• اسناد نصب و نقشه‌های As‑Built: نقشه‌های به‌روزشده، فهرست قطعات و لیست سازندگان.
• لیست انحرافات و اقدامات اصلاحی: کلیه مغایرت‌ها با معیارهای پذیرش باید ثبت و اقدامات اصلاحی پیگیری شوند.
• گواهی کالیبراسیون و صدور گواهی کلاس: مدارکی که نشان می‌دهد تمام ابزارها کالیبره‌اند و اتاق تمیز به یک کلاس مشخص ISO گواهی شده است.
• برنامه پایش و گزارش‌های دوره‌ای: طرح پایش محیطی، میکروبی و فیزیکی و گزارش نتایج در بازه‌های زمانی مشخص.
• فهرست قطعات یدکی، دستورالعمل‌های بهره‌برداری و نگهداری: برای استفاده روزمره اپراتورها و تیم نگهداری.

چرخه معتبرسازی در عمل

اجرای موفق معتبرسازی اتاق تمیز نیازمند تیمی متخصص و مجرب است. در بسیاری از پروژه‌ها، شرکت‌های معتبرسازی با استفاده از تیم‌های میدانی، طیف کامل آزمون‌ها را از اتاق‌های کوچک تا مجموعه‌های پیچیده انجام داده و در دوره نگهداری نیز در کنار مشتریان باقی می‌مانند. این تجربه میدانی باعث می‌شود مواردی مانند تنظیم دقیق سرعت هوا، شناسایی نقاط نشت احتمالی HEPA، طراحی سناریوی بدترین حالت و پایش میکروبی با کارایی بالا انجام بگیرد.
همچنین مطابق با استانداردهای GMP و ISO، گزارش‌های معتبرسازی باید کاملاً قابل ردگیری و حسابرسی باشند. ارائه گزارش موقت در روز آزمون و سپس گزارش نهایی در حداکثر 10 روز کاری پس‌از تست، یکی از راهکارهای افزایش شفافیت و اعتماد بین شرکت‌های ارائه‌دهنده و مشتریان است.

سخن پایانی

معتبرسازی اتاق تمیز فرایندی سیستماتیک و چندمرحله‌ای است که از طراحی اولیه تا پایش بلندمدت را شامل می‌شود. در این چرخه باید اطمینان حاصل شود که هر مرحله به طور دقیق اجرا و مستندسازی شده و معیارهای پذیرش مطابق استانداردهای ISO و الزامات کاربر رعایت شده است. پس‌از طی این مراحل، اتاق تمیز براساس نتایج ده آزمون استاندارد به یک کلاس ISO گواهی می‌شود. با این حال کار پایان نمی‌یابد؛ پایش مداوم، تحلیل آماری داده‌ها و بازمعتبرسازی در دوره‌های 6 یا 12 ماهه (یا در صورت ایجاد تغییرات) برای حفظ کیفیت و پاسخگویی به نهادهای نظارتی ضروری است.
شرکت «آرمان تجارت» با تکیه بر تجربه گسترده در حوزه طراحی و معتبرسازی و با بهره‌گیری از تیم‌های تخصصی، شما را در تمام مراحل از تدوین URS تا صدور گواهی و پایش دوره‌ای همراهی می‌کند. 

سوالات متداول

1. چه زمانی باید بازمعتبرسازی انجام شود؟
هر تغییر مهم در تجهیزات، تغییر فرایند یا نتایج غیرقابل‌قبول در پایش محیطی می‌تواند نیازمند بازمعتبرسازی باشد. همچنین طبق استاندارد ISO 14644‑2، در فواصل حداکثر 6 یا 12 ماه (بسته به کلاس) باید آزمون‌های ذرات و فیلتر انجام شود.

2. تفاوت FAT و SAT چیست؟
FAT آزمونی است که پس‌از پایان طراحی در کارخانه سازنده بر روی تجهیزات انجام می‌شود تا مطابقت با URS و استانداردها بررسی شود؛ درحالی‌که SAT پس‌از حمل و نصب در محل کاربر اجرا می‌شود و تأیید می‌کند که حمل‌ونقل به تجهیزات آسیب نزده و سیستم با Utility‌های واقعی سازگار است.

3. معتبرسازی شامل چه مستنداتی است؟
گزارش‌های DQ/IQ/OQ/PQ، نتایج آزمون‌های FAT/SAT، نقشه‌های As‑Built، فهرست کالیبراسیون تجهیزات، لیست انحرافات و برنامه پایش دوره‌ای از جمله مستندات اصلی هستند.

4.آزمون Worst‑Case چه اهمیتی دارد؟
در مرحله OQ، سناریوی بدترین حالت با انتخاب بیشترین و کمترین مقادیر دما، رطوبت و بار پرسنلی طراحی می‌شود تا پایداری عملکرد اتاق تمیز در شرایط حدی اثبات شود. این آزمون مشخص می‌کند که آیا سیستم در شرایط فشار حداکثری یا حداقلی همچنان کارآیی مورد انتظار را حفظ می‌کند.

5.چگونه بار میکروبی پایش می‌شود؟
پایش میکروبی از طریق نمونه‌برداری از هوا (با سامپلرهای فعال) و سطوح (با پلیت‌های تماس مانند TSA و SDA) انجام می‌شود تا حضور باکتری‌ها، مخمر و کپک‌ها شناسایی گردد. فواصل نمونه‌گیری به خط تولید و کلاس اتاق بستگی دارد؛ اما معمولاً ترکیبی از پایش روزانه، هفتگی و ماهانه است.