مرکز استریل بیمارستانی (CSR) چیست؟ استاندارد طراحی و مراحل استریلیزاسیون

 

مرکز استریل بیمارستانی (CSR) چیست؟ استاندارد طراحی و مراحل استریلیزاسیون

اتاق CSR یا «Central Sterilization Room» به معنای واقعی کلمه قلب یک بیمارستان است! اما چرا این تشبیه به نظر اغراقی را برای CSR به کار می‌بریم؟ چون همیشه تجهیزات و ابزارهایی که در اتاق عمل و سایر بخش‌های درمانی استفاده می‌شوند، پس‌از هر بار مصرف باید دوباره ضدعفونی و استریل شوند. این چرخه حیاتی در بخش استریل مرکزی رخ می‌دهد؛ بنابراین عملکرد نادرست این بخش می‌تواند فعالیت پزشکان در اتاق عمل را مختل و حتی خطرناک کند. در بیمارستان‌ها معمولاً به اتاق سی‌اس‌آر به‌عنوان شاهرگ حیاتی خدمات درمانی نگاه می‌شود؛ زیرا در این فضای کنترلی همه وسایل آلوده جمع‌آوری، شسته، بسته‌بندی، استریل و سپس انبار می‌شوند. در این مقاله سعی می‌کنیم با تکیه بر تجربیات عملی، استانداردهای رسمی و راهنماهای علمی، دقیقا ببینیم اتاق CSR چیست و چگونه می‌توان آن را با رعایت اصول بهداشتی، فنی و مدیریتی اداره کرد.

 

 

استانداردهای طراحی و جانمایی اتاق CSR در بیمارستان‌ها

طراحی و جانمایی اتاق CSR در بیمارستان‌ها باید به‌گونه‌ای انجام شود که نزدیک به اتاق عمل قرار گیرد؛ زیرا این نزدیکی باعث سرعت بیشتر در انتقال ابزارها و صرف انرژی کمتر برای پرسنل می‌شود. همچنین تفکیک دقیق بخش‌ها و رعایت اصول جریان کار، مشابه دستورالعمل‌های مورد استفاده در طراحی اتاق تمیز، نقش مهمی در جلوگیری از انتقال آلودگی و افزایش کارایی پرسنل دارد.

نزدیکی به اتاق عمل و جانمایی فیزیکی اتاق CSR

اولین و مهم‌ترین نکته در طراحی اتاق CSR، رعایت استانداردهای مهندسی بیمارستانی و جانمایی مناسب آن است. مطابق این دستورالعمل‌ها، بهترین محل برای بخش CSR، نزدیکی به اتاق عمل است تا انتقال تجهیزات و تحویل آن‌ها با حداقل زمان و انرژی انجام شود.

همچنین استانداردهای طراحی توصیه می‌کنند که اتاق‌های دریافت ابزار آلوده، بسته‌بندی و استریل، کاملاً جدا از هم و حتی با جریان هوای مستقل باشند. این تفکیک باعث می‌شود انتقال آلودگی از ناحیه کثیف به ناحیه تمیز به حداقل برسد.

•  ناحیه شست‌وشو و پاکسازی؛
•  ناحیه بسته‌بندی؛
•  ناحیه استریل و انبار.

جداسازی بخش‌های تمیز و کثیف و کنترل رفت‌وآمد در اتاق CSR

جدا کردن فیزیکی اقلام تمیز و آلوده نیز یکی از مهم‌ترین اصول طراحی اتاق CSR است. انبار اقلام کثیف و استریل نشده باید کاملاً از انبار اقلام استریل جدا باشد و برای تشخیص بهتر از تابلو و برچسب استفاده شود. رفت‌وآمد میان بخش‌های تمیز و کثیف باید کنترل شده باشد و تنها پرسنل مجاز اجازه ورود داشته باشند. ورودی بخش CSR باید بزرگ و به اندازه‌ای باشد که عبور ترالی و برانکارد در آن راحت باشد، همچنین «خط قرمز» در ورودی نصب شود تا حریم قسمت استریل به‌طور واضح مشخص شود. در کنار در ورودی نیز باید رختکنی برای تعویض کفش و پوشیدن گان پیش‌بینی شود تا از انتقال آلودگی محیطی جلوگیری شود.

اهمیت تهویه و کنترل شرایط محیطی در اتاق CSR بیمارستانی

سیستم تهویه در اتاق CSR بسیار مهم است. به‌دلیل کارکرد اتوکلاوها و سایر تجهیزات حرارتی، دمای این بخش معمولاً بالا می‌رود؛ بنابراین باید با تهویه مناسب دما را در محدوده 27 تا 37 درجه سانتی‌گراد حفظ کرد. در صورت استفاده از اتوکلاوهای گازی نظیر اتیلن‌اکساید، باید سیستم تهویه جداگانه و مستقل از بقیه بخش‌ها نصب شود. دستورالعمل‌های بین‌المللی نیز تأکید می‌کنند که ناحیه شست‌وشوی ابزار باید با فشار منفی و حداقل شش گردش هوا در ساعت (و در استاندارد AAMI ده گردش در ساعت) تهویه شود، درحالی‌که اتاق تجهیزات استریل باید دارای فشار مثبت و ده گردش هوا در ساعت باشد. رطوبت نسبی در انبار استریل نباید از 70 درصد تجاوز کند و دیوارها و کف باید از مواد مقاوم در برابر مواد ضدعفونی‌کننده ساخته شوند.

 

تجهیزات ضروری اتاق CSR برای بیمارستان‌ها

با خواندن جدول زیر، در یک نگاه خواهید فهمید که تجهیزات ضروری اتاق CSR چیست؟

 

 

مراحل استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی در اتاق CSR بیمارستانی

به‌طورکلی، در فرایند استریلیزاسیون ابزار پزشکی چند مرحله اصلی انجام می‌شوند:

1. پاکسازی ابزار پزشکی در اتاق CSR

هدف پاکسازی، حذف آلودگی‌های قابل‌مشاهده، باقیمانده‌های آلی و مواد خارجی است که می‌توانند به‌عنوان سد در برابر عوامل استریل‌کننده عمل کنند. در ایران نیز طبق دستورالعمل‌های بهداشت محیط، ابزارها پیش‌از ضدعفونی باید از اجرام و کثافات پاک شوند. این عملیات با آب و شوینده‌های آنزیمی یا مواد پاک‌کننده مناسب انجام شده و در صورت نیاز به ابزارهای مکانیکی نظیر واشرها سپرده می‌شود.

2.ضدعفونی و گندزدایی ابزار پزشکی در اتاق CSR

پس‌از تمیز کردن، ابزارها در محلول‌های ضدعفونی‌کننده غوطه‌ور می‌شوند تا جمعیت میکروبی روی آن‌ها کاهش یابد و رشد میکروب‌ها کنترل شود. این مرحله برای جلوگیری از تشکیل بیوفیلم و آماده‌سازی ابزار جهت استریل کردن نهایی ضروری است. محلول‌های مورد استفاده باید بر اساس نوع میکروارگانیسم‌ها و دستورالعمل‌های بهداشتی انتخاب شوند.

3.استریلیزاسیون نهایی ابزار پزشکی در اتاق CSR

در مرحله سوم، تمامی اشکال حیات میکروبی، از جمله اسپورها، توسط اتوکلاو یا سایر روش‌ها از بین می‌روند. انتخاب روش استریلیزاسیون به جنس و حساسیت ابزار بستگی دارد. پس‌از پایان چرخه، بسته‌ها باید کاملاً خشک شوند و هیچ‌گونه رطوبتی روی آنها نباشد، زیرا رطوبت می‌تواند دوباره آلودگی را منتقل کند. همچنین، بسته‌ها باید عمودی و با فاصله در اتوکلاو قرار گیرند تا بخار به‌خوبی در بینشان جریان پیدا کند.

 

اما روش‌های استریلیزاسیون در اتاق CSR چیست؟ 3 روش اصلی را در جدول زیر برای شما گردآوری کرده‌ایم:

چینش صحیح ابزارها در سبدهای اتوکلاو برای جریان مناسب بخار اهمیت فراوان دارد. در داخل سبدها باید بین ابزارها فاصله حدود 5 سانتی‌متر رعایت شود تا بخار و هوا به‌خوبی گردش کنند. بعد از استریلیزاسیون، پک‌ها باید خشک، سالم و فاقد پارگی باشند؛ در صورت خیس شدن، پارگی یا سقوط روی زمین، آن بسته استریل تلقی نمی‌شود و باید مجدداً استریل شود. در زمان تحویل، کلیه وسایل داخل پک‌ها باید کنترل شوند و در صورت مشاهده آلودگی یا نقص، مجدداً شسته و بسته‌بندی شوند.

4. بسته‌بندی ابزارهای پزشکی در اتاق CSR

قبل‌از قرار دادن ابزار در اتوکلاو، باید آن‌ها را در بسته‌های مناسب قرار داد. دلایل بسته‌بندی عبارت است از: 

•  غیراستریل بودن هوای محیط اتاق CSR و محل نگهداری ابزارها؛
•   احتمال آلودگی در هنگام حمل؛
•   مشخص نبودن دقیق زمان استفاده از ابزار؛
•  امکان استفاده از اندیکاتورهای شیمیایی.

بسته‌بندی می‌تواند به دو روش انجام شود:

1. تک‌پیچ: در محیط‌هایی که گرد و غبار وجود ندارد استفاده می‌شود؛ یک لایه بسته‌بندی اولیه از تماس مستقیم ابزار استریل با محیط جلوگیری می‌کند.
   
   
2. چند‌پیچ: بسته‌بندی ثانویه شامل لایه‌های اضافی است که حمل ابزارهای استریل را آسان‌تر کرده و در صورت طولانی بودن زمان نگهداری، حفاظت بیشتری فراهم می‌کند.
   عموماً در بسته‌بندی به جای پارچه از کاغذهای مدیکال یک‌بار مصرف (رول استریل، کاغذ کرپ، کاغذ SMS) استفاده می‌شود.

 

زمان ماندگاری و عوامل مؤثر در نگهداری وسایل استریل‌شده

 

براساس راهنمای CDC، بسته‌های استریل‌شده در پوشش‌های چندلایه پارچه‌ای معمولاً تا 30 روز استریل باقی می‌مانند. برای اقلام کم‌مصرف می‌توان از پوشش‌های پلی‌اتیلن پس از استریلیزاسیون استفاده کرد تا ماندگاری آن‌ها تا 9 ماه افزایش یابد. بسیاری از بیمارستان‌ها از روش «انقضای وابسته به حادثه» استفاده می‌کنند؛ به این معنا که بسته استریل تا زمانی که رویدادی مانند پارگی، خیس شدن یا باز شدن بسته رخ ندهد، همچنان استریل در نظر گرفته می‌شود.

عوامل محیطی مانند میزان آلودگی محیط، جریان هوا، تردد افراد، رطوبت، نوع قفسه‌بندی و دفعات لمس بسته‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در ماندگاری وسایل استریل دارند. رعایت اصول بهداشتی و استانداردهای طراحی اتاق تمیز در بخش CSR کمک می‌کند شرایط محیطی پایدار مانده و خطر آلودگی مجدد به حداقل برسد. در پایان هر روز نیز باید کلیه سطوح و کف اتاق با آب و مواد گندزدا ضدعفونی شوند تا ایمنی و سلامت تجهیزات حفظ شود.

 

 

شرایط انبارداری و چیدمان

طبق توصیه‌های CDC، اقلام استریل باید در قفسه‌هایی با فاصله حداقل 20 سانتی‌متر از کف، 13 سانتی‌متر از سقف و دو سانتی‌متر از دیوارهای خارجی اتاق CSR نگهداری شوند تا گردش هوا و پاکسازی آن‌ها آسان باشد. وسایل نباید در زیر سینک یا مکان‌هایی که امکان رطوبت وجود دارد ذخیره شوند.

استفاده از کابینت‌های دردار برای افزایش حفاظت توصیه می‌شود؛ اما در صورت استفاده از قفسه‌های باز، باید مرتبا نظافت شوند. بسته‌هایی که روی زمین افتاده یا خیس شده‌اند، در صورت آسیب‌ندیدن و سالم بودن نوار سیل، ممکن است نیاز به استریلیزاسیون مجدد نداشته باشند؛ ولی باید بررسی دقیق صورت گیرد.

 

الزامات بهداشت محیط و کنترل عفونت در CSR

برای حفظ ایمنی بیماران و جلوگیری از انتقال عفونت‌ها، رعایت الزامات بهداشت محیط در اتاق CSR ضروری است. استفاده صحیح از تجهیزات اتاق تمیز و اجرای استانداردهای مرتبط، نقش مهمی در کنترل آلودگی و کاهش ریسک انتقال میکروب‌ها ایفا می‌کند.

1. نظافت و ضدعفونی سطوح

تمامی سطوح، کف و دیوارهای اتاق CSR باید روزانه با مواد گندزدا تمیز شوند. دیوارها و سقف‌ها باید از مواد بدون الیاف ساخته شده باشند تا هیچ ذره‌ای آزاد نشود. زباله‌های عفونی نیز باید در ظروف مخصوص جمع‌آوری و از مسیر مشخص به خارج از بخش منتقل شوند. این فرآیند در هر بیمارستان با برنامه‌ای منظم و چک‌لیست‌های بهداشت محیط اجرا می‌شود.

2. تجهیزات حفاظت فردی و سلامت کارکنان

کارکنان اتاق CSR باید از ماسک، عینک محافظ، گان، دستکش و کفش یا روکش کفش استفاده کنند. استفاده از ماسک و دستکش در هنگام شست‌وشو، بسته‌بندی و استریلیزاسیون الزامی است. در صورت وجود زخم یا آسیب پوستی، استفاده از دستکش اجباری بوده و در صورت سوراخ شدن یا خیس شدن، دستکش باید تعویض شود. واکسیناسیون علیه هپاتیت B و کنترل تیتر آنتی‌بادی نیز برای کارکنان این واحد الزامی است.

3. محدودیت ورود و تحویل وسایل

ورود افراد غیرمسئول به بخش استریل ممنوع است. تحویل و دریافت وسایل باید از طریق پنجره یا ورودی مشخص انجام شود تا جریان آلودگی به حداقل برسد و ایمنی محیط حفظ شود.

 

پرسش‌های متداول (FAQ)

1. اتاق CSR چیست و چه وظیفه‌ای دارد؟

CSR بخش مرکزی استریلیزاسیون بیمارستان است که وسایل آلوده را دریافت، شست‌وشو، بسته‌بندی و استریل کرده و در نهایت آن‌ها را به‌صورت ایمن انبار می‌کند.

 2. چه تفاوتی بین اتوکلاو و فور وجود دارد؟

اتوکلاو با بخار تحت فشار در دما و زمان کوتاه استریل می‌کند و مناسب اغلب ابزار مقاوم به حرارت است. فور از حرارت خشک و زمان طولانی استفاده کرده و برای مواد حساس به رطوبت مثل پودر و روغن کاربرد دارد.

3. چرا بسته‌بندی ابزار قبل‌از استریلیزاسیون اهمیت دارد؟

بسته‌بندی مانع آلودگی مجدد ابزار استریل می‌شود، امکان استفاده از اندیکاتور و ثبت اطلاعات را فراهم کرده و با چندلایه بودن ماندگاری و سهولت حمل را افزایش می‌دهد.

4. مدت‌زمان ماندگاری وسایل استریل‌شده چقدر است؟

ماندگاری بسته‌های پارچه‌ای حدود 30 روز و در پوشش‌های پلی‌اتیلن تا 9 ماه است. بسیاری مراکز از روش «ماندگاری وابسته به حادثه» استفاده می‌کنند تا زمانی که بسته آسیب ندیده باشد استریل محسوب شود.

5. CSR چگونه در پیشگیری از عفونت‌های بیمارستانی نقش دارد؟

اتاق CSR با جداسازی فضاها، اجرای دقیق شست‌وشو و استریلیزاسیون، استفاده از تجهیزات حفاظت فردی و پایش چرخه‌ها، از انتقال آلودگی و بروز عفونت بیمارستانی جلوگیری می‌کند. همچنین رعایت استانداردها و روش‌های احراز کیفیت اتاق تمیز، تضمین می‌کند که تمامی فرایندها مطابق با بالاترین سطح بهداشت و ایمنی انجام می‌شوند.

6. آیا همه بیمارستان‌ها به اتاق CSR مجهز هستند؟

بله، طبق استاندارد وزارت بهداشت همه بیمارستان‌های دارای اتاق عمل باید CSR داشته باشند. کلینیک‌های کوچک معمولاً از اتوکلاو رومیزی استفاده می‌کنند.

7. آیا پرسنل غیرمتخصص می‌توانند وارد اتاق CSR شوند؟

خیر، ورود افراد غیرمتخصص ممنوع است و فقط کارکنان آموزش‌دیده اجازه ورود دارند. تحویل و دریافت وسایل باید از مسیرهای اختصاصی انجام شود.

8. چرا تهویه مناسب در CSR مهم است؟

تهویه باعث کنترل گرما و بخار ناشی از دستگاه‌ها می‌شود و باید مطابق استاندارد فشار منفی در ناحیه شست‌وشو و فشار مثبت در اتاق استریل حفظ شود.

9. شرایط چیدمان وسایل در اتوکلاو چگونه است؟

ابزار باید عمودی و با فاصله قرار گیرند تا بخار به همه سطوح برسد. وزن بسته‌ها حداکثر 6 کیلوگرم و عرض آن‌ها 45 سانتی‌متر باشد و اتوکلاو بیش‌ازحد پر نشود.

10. استانداردهای اصلی طراحی اتاق CSR کدام‌اند؟

استانداردها شامل نزدیکی به اتاق عمل، جداسازی فضای تمیز و آلوده، تهویه مناسب، کنترل دما و رطوبت، و استفاده از مصالح قابل‌شست‌وشو هستند تا ایمنی و کارآیی تضمین شود.